Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych – planowane zmiany

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary obowiązuje w Polsce od 27 listopada 2003 r. Praktyczne znaczenie dotychczasowej regulacji okazało się niewielkie, o czym świadczy stosunkowo mała liczba spraw przeciw podmiotom zbiorowym trafiających do sądów.

Przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ma na celu zwiększenie efektywności regulacji, co ma być równoznaczne ze wzrostem liczby przypadków, w których obok osoby fizycznej, a nawet niezależnie od niej odpowiedzialność ponosić będzie podmiot zbiorowy.

Zasady ogólne

Najważniejsze różnice w porównaniu do dotychczas obowiązujących przepisów polegać mają przede wszystkim na:

• rozszerzeniu zakresu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i objęciu nią nie tylko zachowań określonych osób fizycznych wypełniających znamiona czynów zabronionych, ale i zachowań własnych podmiotu zbiorowego,
• na rezygnacji z konieczności wydania wcześniej wyroku skazującego osobę fizyczną (prejudykatu), aby możliwe było pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Tym samym zaistnienie przesłanek negatywnych ścigania karnego w stosunku do osoby fizycznej nie będzie wykluczać odpowiedzialności karnej jednostki, z której działalnością dany czyn był związany.

Są to zmiany o charakterze rewolucyjnym, które z instytucji o marginalnym znaczeniu mogą stworzyć narzędzie wykorzystywane powszechnie przez organy ścigania w sprawach z zakresu prawa karnego gospodarczego i skarbowego.

Zakres odpowiedzialności

Według nowych zasad podmiot zbiorowy będzie odpowiadał za czyn zabroniony pozostający bezpośrednio w związku z prowadzoną przez niego działalnością, jeśli do wyczerpania jego znamion dochodzi w wyniku działań lub zaniechań organu, a także umyślnego działania lub zaniechania członka organu.

Ponadto odpowiedzialność podmiotu zbiorowego rozciągać będzie się na czyny popełnione przez:

• osobę fizyczną uprawnioną do jego reprezentowania, podejmowania decyzji lub sprawowania nadzoru,
• osobę fizyczną dopuszczoną do działania przez jego organ,
• osobę przez niego zatrudnioną w związku ze świadczeniem pracy na jego rzecz.

Zakres osób, za których czyny będzie ponosić odpowiedzialność podmiot zbiorowy, będzie jeszcze szerszy, jeśli dojdzie do uzyskania (choćby pośrednio) korzyści majątkowej na skutek czynu zabronionego popełnionego przed podwykonawcę albo innego przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną czy też pracownika albo osobę upoważnioną do działania w interesie lub na rzecz takiego przedsiębiorcy. Warunkiem odpowiedzialności jest to, aby osoby zarządzające wiedziały lub mogły przy należytej staranności dowiedzieć się usiłowaniu popełnienia lub popełnieniu czynu zabronionego lub stwierdzenie, że w podmiocie zbiorowym wystąpiły określonego rodzaju nieprawidłowości organizacyjne.

Własna odpowiedzialność podmiotu zbiorowego

Istotnym novum jest wprowadzenie do ustawy szeregu przypadków, w którym podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność mimo okoliczności, które wskazywałyby na jej brak.

Przede wszystkim odpowiedzialność trwa nadal, mimo że zachodzi okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną sprawcy czynu zabronionego, mimo śmierci sprawcy, umorzenia postępowania z powodu niewykrycia sprawcy, a także zawieszenia postępowania w sprawie, w której nie można ująć oskarżonego lub oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby.

Podmiot zbiorowy odpowiada również wówczas, gdy skład osobowy od chwili popełnienia czynu zabronionego uległ zmianie, jak również gdy czyn został popełniony przez działanie lub zaniechanie wielu organów lub osób oraz gdy nie ustalono tożsamości osób działających w interesie czy w imieniu podmiotu zbiorowego lub osoby, która dopuściła sprawcę do działania.

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w projekcie ustawy ukształtowana zostaje w sposób bardzo szeroki, a w celu zwolnienia się z odpowiedzialności konieczne będzie wprowadzenie szeregu regulacji wewnętrznych w ramach tzw. criminal compliance.