Spór o utrudnianie dostępu do rynku na tle pobierania innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży

Działanie polegające na pobieraniu tzw. „opłat półkowych” stypizowane zostało w art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tj. Dz.U. z 2003 r., Nr 153, poz. 1503) – dalej UZNK – który obowiązuje w polskim systemie prawnym od 10 listopada 2002 r. Wspomniany przepis od momentu jego wejścia w życie stał się przedmiotem wzmożonej dyskusji w orzecznictwie i w doktrynie.

Art. 15 ust. 1 pkt 4 UZNK stanowi, że czynem nieuczciwej konkurencji jest utrudnianie innym przedsiębiorcom dostępu do rynku, w szczególności przez pobieranie innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży. Wątpliwości interpretacyjne wzbudza przede wszystkim przesłanka „utrudniania dostępu do rynku”, albowiem z przepisu nie wynika jednoznacznie, czy w realiach danej sprawy dostawca zobowiązany jest każdorazowo dowodzić, że pobrane od niego opłaty utrudniły mu dostęp do rynku, czy też jest to okoliczność, którą można w takiej sytuacji domniemywać. Sprzeczne poglądy co do nakreślonej powyżej problematyki przedstawił Trybunał Konstytucyjny i Sąd Najwyższy.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 16 października 2014 r. (sygn. akt SK 20/12), rozstrzygając o zgodności art. 15 ust. 1 pkt. 4 UZNK z Konstytucją, wskazał, że stanowisko wyrażone przez niektóre sądy powszechne, zgodnie z którym wspomniany przepis stanowi podstawę domniemania utrudniania dostępu do rynku i przerzucenia ciężaru dowodu na stronę pozwaną, jest nieuzasadnione. Trybunał podkreślił w tym kontekście, że w prawie polskim „przesłanka domniemania musi być wyraźnie wskazana w normie domniemania, tymczasem zaskarżony przepis nie daje żadnych językowych podstaw, by domniemywać utrudnianie dostępu do rynku lub wystąpienie czynu nieuczciwej konkurencji”.

Sąd Najwyższy w wyroku z 16 stycznia 2015 r. (sygn. akt III CSK 244/14), a następnie w wyroku z 14 października 2016 r. (sygn. akt I CSK 651/15), przedstawił natomiast zgoła odmienne stanowisko, stosownie do którego pobieranie innych niż marża handlowa opłat jest zachowaniem, które z woli ustawodawcy uznane zostało za czyn nieuczciwej konkurencji polegający na utrudnianiu dostępu do rynku, w związku z czym w danej sprawnie nie jest konieczne dodatkowe wykazywanie, że takie utrudnienie faktycznie nastąpiło.

Sądy powszechne przyjmują interpretację zbieżną z tą przedstawioną przez Sąd Najwyższy. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 13 stycznia 2017 r. (sygn. akt I ACa 2088/15), mając na uwadze nakreślone wyżej rozbieżności w orzecznictwie, wykorzystał z kolei rozwiązanie pośrednie i przyjął ustalenie faktu utrudniania dostępu do rynku na podstawie domniemania faktycznego, tj. przy wykorzystaniu instytucji procesowej z art. 231 § 1 Kodeksu Postępowania Cywilnego.

Interpretacja art. 15 ust. 1 pkt 4 UZNK dokonywana zgodnie z modelem forsowanym przez Sąd Najwyższy może przyczynić się do zwiększenia efektywności przedmiotowej regulacji, która ma na celu ochronę dostawców w relacji z sieciami handlowymi. Jednocześnie powstaje jednak wątpliwość, czy interpretacja ta nie ingeruje zbyt daleko w chronioną konstytucyjne zasadę wolności działalności gospodarczej.

Opisane zagadnienie nie traci na aktualności również wobec uchwalenia ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi – ustawa ta nie wyłącza bowiem ochrony wynikającej z przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (por. art. 4 wspomnianej ustawy).